POWRÓT
Drukuj Poleć znajomemu Tagi 8
pomniejsz czcionkę powiększ czcionkę

Radzyń Podlaski - dzieje miasta

Radzyń Podlaski to miasto powiatowe w północnej część województwa Lubelskiego (Południowe Podlasie) położone nad rzeczką Białką, prawym dopływem Tyśmienicy. Lokowane zrazu na prawie polskim w 1465 r. na gruntach wsi Białka Niżna, a w 1468 r. – na prawie magdeburskim, za sprawą podkomorzego lubelskiego Grota z Ostrowa. W okresie jagiellońskim rozwijało się dzięki korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu dwóch szlaków komunikacyjnych z Podola i Rusi na Mazowsze oraz jego odnogi - tzw. Szlaku Jagiellońskiego, łączącego Wilno z Krakowem.
Królewski Radzyń był dzierżawiony przez zarządców, nazywanych tenutariuszami lub starostami. Kościół parafialny erygowano jeszcze przed lokacją, w r. 1456. Miasto posiadało zamek, nazywany zamiennie fortalicją, będący siedzibą starostów. Powstał on zapewne z inicjatywy Kazanowskich. W aktach archiwalnych wzmiankowany jest od 1522 r. Wobec ekspansji terytorialnej skierowanej w kierunku włości króla, w 1540 r. Kazanowscy utracili Radzyń, a tutejsze starostwo przejął Mikołaj Mniszech, podkomorzy wielki koronny. To jemu można przypisać przekształcenie średniowiecznej fortalicji w skromną, ale już nowożytną siedzibę typu palazzo in fortezza. Miasto zawdzięcza Mniszchom również budowę nowego kościoła pw. Trójcy Świętej w stylu renesansu lubelskiego. W kaplicy Matki Boskiej Różańcowej, najstarszej części kościoła, znajduje się wysokiej klasy architektoniczny nagrobek z czerwonego marmuru, z leżącymi figurami Mikołaja i Zofii Mniszchów.

Wskutek potopu szwedzkiego Radzyń podupadł gospodarczo, jednakże od lat 80. XVII w. nastąpił ponowny rozwój za sprawą nowego właściciela Stanisława Antoniego Szczuki, sekretarza króla Jana III Sobieskiego. To on był twórcą Nowego Miasta z odrębnym rynkiem, położonego na północ od pierwotnego, powiązanego kompozycyjnie z założeniem rezydencjonalnym. Z zachowanych inwentarzy Radzynia wiadomo, że w 1742 r. osiągnął liczbę 659 mieszkańców, z których większość stanowili zajmujący się rzemiosłem i handlem Żydzi. Szczuka, w oparciu o projekt architekta Augustyna Locciego, dokonał barokowej rozbudowy zamku-pałacu, a także ufortyfikował miasto od wschodu i północy, stosując ze znawstwem zasady szkoły staroholenderskiej. Zachowane w obecnej tkance miasta ślady umocnień bastionowych oraz znakomity przekaz kartograficzny z pocz. XIX w., jakim jest plan miasta autorstwa Mayera von Heldensfelda, pozwalają na odtworzenie planu warownego miasta.

Po śmierci Stanisława Antoniego Szczuki, w 1710 r., majątek odziedziczyła jego wnuczka Marianna Kątska, córka Wiktorii Szczuczanki i Jana Stanisława Kątskiego. Poślubiła ona Eustachego Potockiego herbu Pilawa, który wielkim nakładem kosztów przekształcił pałac w jedną z największych rezydencji magnackich na terenie Korony, w typie entre cour et jardin (lata 1750–1761). Autorem tej transformacji był znany architekt warszawski Jakub Fontana, zaś wykonawcą rzeźb na pałacu i oranżerii – Jan Chryzostom Redler. Marianna i Eustachy zmarli w lutym 1768 r. Ich dwaj synowie – Ignacy i Stanisław Kostka – przeszli do historii jako współtwórcy Konstytucji 3go Maja, działacze oświatowi, odgrywający ważną rolę w życiu publicznym przełomu XVIII/XIX w. Istnieje ustna tradycja, że w radzyńskim pałacu pracowano nad redakcją słynnej Ustawy Rządowej. Na służbie u Potockich przebywał m.in. Feliks Lipiński – uznany kapelmistrz (ur. 1765 r.). W radzyńskim pałacu urodził się i kształcił jego syn Karol (1790-1861), późniejszy wybitny wirtuoz skrzypiec. Jego postać upamiętnia pomnik stojący przy zachodnim skrzydle pałacu, a także organizowane w Radzyniu od 1984 r. Dni Karola Lipińskiego.
Na krótko dobra radzyńskie trafiły w ręce Anny z Zamoyskich Sapieżyny i książąt Czartoryskich. W pałacu od r. 1818 mieściła się szkoła elementarna i mieszkanie dla nauczyciela. Do szkoły tej uczęszczały dzieci z Radzynia i okolic, a utrzymywana była na koszt miejscowych dóbr.

We wrześniu 1831 r. Radzyń nawiedziła klęska pożaru, podczas którego spłonęła większość zabudowy, jednakże pałac pozostał nienaruszony. Odbudowie miasta towarzyszyło porządkowanie i przekształcanie układu urbanistycznego poprzez zabudowywanie centrum pierwotnego wydłużonego rynku. W 1834 r. tutejsze włości stały się własnością Antoniego Korwin Szlubowskiego. W dniach powstania styczniowego Radzyń stał się aktywnym ośrodkiem powstańczym, a po jego upadku – miejscem kaźni wielu uczestników. Mimo to, po powstaniu zachował prawa miejskie, a w 1867 r. stał się siedzibą powiatu w guberni siedleckiej – z magistratem, sądem, kasą miejską, aresztem oraz mieszkaniami urzędniczymi zlokalizowanymi w pałacu.
W latach 1879–1881, po zamknięciu cerkwi unickiej, przy północnej pierzei Nowego Rynku zbudowano reprezentacyjną murowaną cerkiew prawosławną wg projektu Piotra Levitoux. Bronisław Szlubowski, ostatni właściciel Radzynia, w 1920 r. przekazał pałac na rzecz Skarbu Państwa, a sam rezydował w pałacyku zwanym Gubernią, w Kozimrynku. W zaadaptowanym pałacu urządzono początkowo schronisko dla inwalidów wojennych, później zaś siedzibę administracji i mieszkania. W czasie II wojny światowej zniszczonych zostało 157 budynków w mieście, w tym dawny pałac Potockich, z którego – po zaprószeniu ognia przez wycofujących się Niemców – zachowały się tylko mury i część wystroju rzeźbiarskiego. Dopiero w 1950 r. rozpoczęto jego odbudowę, a do użytkowania przekazany został w latach 60. XX w.

 

Dodaj opinię Dodaj opinię
Deklaracja dostępności   |   Aktualności   |   Kontakt-KULTURA   |   Publikacje   |   Sery z Radzynia Podlaskiego   |   Do pobrania   |   Nota prawna   |   Regulamin
facebook